Embættismenn hafa þvegið hendur sínar frá dögum Pontíusar og gera enn.

Það voru aðallega ein rök sem ég gat séð fyrir því að einkavæða opinber fyrirtæki en það voru embættismennirnir. Vegna þess að þegar stofnanir voru einkavæddar þurftu þeir aðilar, hverra störf voru einkavædd, að svara fyrir gjörðir sínar en gátu ekki endalaust komist upp með klúður og aðgerðaleysi. Því miður munu líklega alltaf vera til embættismenn í okkar lýðræðislega kerfi.

Það verður seint fundin lausn á þeim stóra veikleika á opinberum rekstri sem embættismannakerfið er. Það voru gerðir vinsælir þættir, og sýndir hér á landi, er báru heitið “Já ráðherra” sem lýsa því vel hversu mikill agnúi á lýðræðinu embættismannakerfið er. Sömuleiðis er það frægt hvernig George Lucas fjallaði um embættismannakerfið í Stjörnustríðsmyndunum sínum.

Það var talað um lýðræðisúrbætur í tengslum við bankahrunið og ég slengdi því fram hér á þessu bloggi, að eðlilegast væri að kjósa lykil-embættismenn rétt eins og aðra fulltrúa fjöldans, t.d. lögreglustjóra, dómara og forstjóra opinberra fyrirtækja.

Vandamálið er að embættismenn þurfa oftast ekki að svara fyrir verk sín. Allavega þurfa þeir, í flestum tilfellum, aðeins að svara öðrum embættismönnum fyrir verk sín. Hafi mistök átt sér stað, jafnvel vítaverð, þá sér samtryggingakerfi embættismannanna um að menn haldi þó vinnunni og, í verstu tilfellunum, hylmir það yfir.

Það sem þó er alvarlegast er þegar embættismennirnir hefta, eða fara beinlínis gegn lýðræðinu. Við sáum þetta í bankahruninu, og þá aðallega hjá Fjármálaeftirlitinu. Þeir aðilar erlendir (ég treysti erlendum aðilum betur en innlendum hvað þetta varðar) sem hafa tjáð sig um íslenska bankahrunið, benda á að eftirlitskerfið íslenska, sem og reyndar breska og hollenska, brugðust algerlega (sjá t.d. greinar í the Financial Times). Það er þetta með að gefa út leyfi fyrir bankaþjónustu einungis þeim aðilum sem standa traustum fótum og hafa heilbrigðan (e. sound) rekstur. Þannig hefur það nú komið í ljós að Landsbanki Íslands hf. var í verulegum fjárhagsvandræðum og stofnaði til Icesave sparnaðarreikninganna til þess eins að redda tímabundið sjálfum sér úr gífurlegum lausafjárvandræðum. Það hefur svo einnig komið á daginn – og haldið ykkur nú fast – að embættismenn fjármálaeftirlita allra landanna, en sérstaklega Íslands, höfðu fullar heimildir til að koma í veg fyrir að Landsbanki Íslands hf. stofnaði til Icesave ævintýrsins.

Það er þetta atriði – að láta embættismanninum það eftir að túlka – sem er hinn mikli veikleiki í okkar lýðræðislega kerfi. Í Icesave dæminu, sem og í flestum dæmum öðrum, reynast einstakir embættismenn veikir á svellinu þegar kemur að því að standa frammi fyrir því að hindra vilja stórra fyrirtækja eða auðugra einstaklinga.

Margir hafa ýjað að mútum og bent á laxveiðiferðir, jólagjafir og utanlandsferðir. Sömuleiðis hefur verið á það bent að bankarnir réðu einfaldlega reynslumestu embættismennina til sín; einstaklinga sem höfðu eftir sem áður veruleg persónuleg ítök í embættismannakerfinu.

Það er svo annar agnúi á embættismannakerfinu, en það er að snúa teknum ákvörðunum. Það er við hinn mannlega þátt að eiga, þegar embættismaðurinn loks hefur tekið ákvörðun. Segjum að einhver, sem hafði vott af heilbrigðri skynsemi, hafi bent þeim aðila, sem ákvörðunina tók í Fjármálaeftirlitinu, á að Landsbanki Íslands hf. hafi ekki verið traustur og þar með ekki átt að fá leyfi til að opna útibú í Englandi og Hollandi. Það er, nánast óhugsandi, að ákvörðuninni hefði verið snúið vegna þess að þar með hefði viðkomandi embættismaður verið að viðurkenna mistök sín og benda á eigið vanhæfi. Hér kemur upp dæmigerður hanaslagur, ef að gagnrýnin kemur innanbúðar, eða kokhreysti ef að gagnrýnin kemur utanfrá. Aðalatriðið er að embættismaðurinn stendur við sína ákvörðun, einungis vegna þess að hann tók hana og að víkja frá henni er að viðurkenna mistök – eitthvað sem mannskepnunni reynist afar erfitt, sérstaklega opinberlega.

Ákvörðun þarf að taka og, hvað sem á undan er gengið, þá hefur embættismaðurinn tekið sína ákvörðun og stendur við hana. Skítt með alla gagnrýni, ákvörðunin stendur, hann hefur VALDIÐ.

Til að koma í veg fyrir að vondar ákvarðanir séu teknar af embættismannakerfinu hefur almenningur (löggjafinn) reynt að setja áfríunarreglur. Vandamálið við það er, enn og aftur, samtryggingarkerfi embættismannsins; í þetta sinn heitir það sérfræðiþekking. Í tilfelli Fjármáleftirlitsins og Icesave útibúa Landsbankans er þetta augljóst. Hvað veit almenningur, jafnvel kjörnir fulltrúar, um það hvort Landsbankinn er “sound” eður ei? Almenningur, og kjörnir fulltrúar, gátu meira að segja ekki kynnt sér það til hlítar vegna bankaleyndar.

Þetta er grafalvarlegt mál og ætti að vera áhyggjuefni hverjum einstaklingi með réttlætistilfinningu og lýðræðishugsjónir. Ég vil hvetja menn, nú þegar embættismannakerfið, ekki síst, hefur leikið íslenska þjóð svo grátt til að gleyma ekki þeim lýðræðisúrbótum sem lofað var. Gleymum ekki stjórnlagaþingi og látum ekki bleyður slá persónukjör og aðrar lýðsræðisúrbætur út af borðinu.

Síðast en ekki síst – það þarf að láta embættismenn bera ábyrgð á embættisfærslum sínum. Þar eiga menn ekki að vera stikk-frí.

Verum vakandi yfir því, almenningur, að kosningar eru okkar eina tæki til að láta embættismenn svara fyrir embættisgjörðir sínar og bera ábyrgð og, að mörgu leiti er stutt á milli embættismannsins og hins kjörna fulltrúa.