Af hverju að einkavæða ríkisvæddu einkavæddu ríkisbankana?

 

Hin ósýnilega hönd

 

Það er búið að tyggja það ofan í almenning að það sé betra rekstrarfyrirkomulag að einkaaðilar sjái um allt (nema, kannski, rekstur lögreglu, dómstóla og ja ... spítala). Menn benda á þá spillingu sem fylgir því að stjórnmálamenn séu að vasast í fyrirtækjarekstri og, merkilegt nokk eru það aðallega stjórnmálamenn sem á það benda. Aðal röksemdin er samt sú að: “frjáls samkeppni” (hin ósýnilega hönd) myndi skila mesta hagræðinu og þ.a.l. koma sér best fyrir samfélagið í heild. Skoðum aðeins þessa fullyrðingu. 

Frjáls samkeppni er hugtak sem notað er í hagfræðinni sem “útópískt” ástand sem beri að stefna að. Ákveðin skilyrði verða að vera til staðar á markaði til að kostir samkeppni fái notið sín. Þessi skilyrði eru margvísleg eins og: mikill fjöldi, jafnsmárra, aðila - algert gegnsæi upplýsinga, bæði kaupenda og seljenda – engar viðskiptahömlur – engin einkaleyfi – mjög dreifð eignaraðild – vara sem seld er verður að vera algerlega eins og engar auglýsingar viðhafðar sem skekkt geta samkeppnisstöðu. Það er, m.ö.o. viðurkennt innan hagfræðinnar að frjáls samkeppni þekkist ekki í raun. Ástæður þess eru að skilyrði frjálsrar samkeppni eru ekki, né eru líklegar til að verða nokkur tíma, til staðar.

Nú þegar búið er að ríkisvæða einkavæddu ríkisbankana þá hefjast upp þær raustir sem agnúast út í ríkisrekstur. Misvitrir stjórnmálamenn og sjálfskipaðir sérfræðingar leggja nú á það áherslu að það þurfi að einkavæða bankana sem fyrst (helst áður en þeir fara að skila hagnaði?)  Ég hef a.m.k. aldrei heyrt talað um það, þegar verið er að predika fyrir einkavæðingu, að frjáls samkeppni sé óskhyggja sem standist ekki raunveruleikann og muni alderi gera það. 

Við skulum, í stuttu máli, fara yfir það hvers vegna aldrei getur verið um að ræða frjálsa samkeppni í veruleikanum.

Gefum okkur það að í byrjun sé frjáls markaður. Það þýðir að við höfum marga nákvæmlega jafnstóra aðila á markaði, sem eru ekki verðsetjarar og hafa fullkominn aðgang að öllum upplýsingum er varða markaðinn og neytendur hafa sömuleiðis fullkomna þekkingu á markaðnum.

Hin ósýnilega handarkenning segir að samkeppni á markaði leiði til þess að neytendur versli þar sem sé ódýrast, til að tryggja eigin hag. Þar með geti enginn einn aðili hækkað verð og sé því, í raun verð-taki. Að sama skapi sjái þetta fyrirkomulag um að hinar takmörkuðu auðlindir samfélagsins nýtist sem best því allir slugsar sem ekki hámarki nýtingu auðlindanna (séu það mannauðlindir, tímaauðlindir, hráefnaauðlindir eða hvað sem er) fari fljótlega á hausinn því þeir geti ekki keppt við hina í verðum sem betur fari með þessar sömu auðlindir.

En hér er falin kerfisvilla í kenningunni.

 Gefum okkur áfram að aðilar á þessum ímyndaða frjálsa markaði séu misgóðir í því að fara með auðlindirnar; það hlýtur að vera eðlileg ályktun, því ef menn eru ekki misgóðir í því - af hverju þá frjáls samkeppni? Hún á jú að vera VEGNA ÞESS AÐ MENN ERU MISGÓÐIR Í ÞVÍ AÐ FARA MEÐ AUÐLINDIR. Annars þyrfti ekki frjálsa samkeppni til að tryggja að fá þá bestu til þess að fara með auðlindirnar og þar með tryggja hag neytenda sem og samfélagsins alls. Það gefur því auga leið að einn, eða nokkrir, eru betri enn flestir og, með tímanum, styrkjast og geta keypt upp þá sem lélegri eru, sem svo aftur kaupa upp þá sem lélegri eru og koll af kolli, þangað til við höfum eitthvað sem nálgast óþægilega raunveruleikann og kallast fákeppni, samráð og einokun. M.ö.o. akkúrat sömu rök og segja að við eigum að treysta markaðnum til að hámarka hagkvæmni auðlinda, og skapa þar með bestu kjör fyrir mig og þig, benda á að frjáls samkeppni getur aldrei orðið neitt annað en í mesta lagi stutt breytingaskeið í átt að einokun. Sem aftur, samkvæmt sömu kenningu, segir að sé andstæða hámörkunar auðlindanna, þ.e.a.s. sóun!

Það sem menn sáu hér í eina tíð, þegar ríkisfyrirtæki voru stofnsett, var að það er þó skömminni skárra, sérstaklega þegar kemur að nauðsynlegum fyrirtækjum eins og spítölum, skólum og bönkum, að þessi fyrirtæki væru í almannaeigu fremur en í einkaeigu. Þar með væri hægt að tryggja að ekki væri verið að okra á fólki með því að almenningur hefði fullkominn aðgang að öllu er varðar rekstur fyrirtækisins og stefnu þess, t.a.m. arðsemisstefnu. Markmiðið var einnig að allir gætu notið þjónustunnar án persónulegs efnahags. Það var álitið sjálfsögð mannréttindi að menn ættu rétt á þaki yfir höfuðið (þetta þýðir að hafa jafnan aðgang að sæmilega ódýru lánsfé), heilbrigðisþjónustu og menntun svo dæmi séu tekin. Einungis almannarekstur á veigamiklum stoðum samfélagsins gæti því tryggt jafnræði.

Lítið fór fyrir, í umræðunni um hækkun fasteignaverðs, samhengi innrásar hinna “frjálsu” banka á íslenska húsnæðismarkaðinn og hækkunarinnar.  Það var eins og margur maðurinn áliti það hina skrýtnustu tilviljun að hækkun húsnæðisverðs yrði á sama tíma. Jú menn segjast skildu að aukið aðgengi að lánum hafi aukið eftirspurn og þar með hækkað verð en síðan ekki söguna meir. Einhverjir spekúlantar hafa meira að segja tjáð að markaðurinn hafi verið að leiðréttast miðað við verð í öðrum stórborgum!

 Nú standa menn í þeim sporum að einkabankarnir fóru hamförum á íslenska fasteignamarkaðnum, húsnæðisverð hækkaði upp úr öllu valdi og vextir hækkuðu og urðu hærri en áður en að bankarnir komu inn á markaðinn. Hvað varð um hina ósýnilegu hönd sem átti að tryggja hagkvæmni, besta verð, og hag neytenda? Átti ekki aukin samkeppni á húsnæðismarkaðnum að bæta hag neytenda? Ef ekki, hvers vegna í ósköpunum þá að hleypa bönkunum inn á markaðinn? Það skildi þó ekki hafa verið til þess að tryggja ákveðnum aðilum – einkaaðilum – arðsemi af þeirri ófrávíkjanlegu staðreynd að allir þurfa þak yfir höfuðið; fátt er arðvænna en það að lána til íbúðarkaupa, það vita allir sem þora að reikna 40 ára húsnæðiskaupalán til enda. Og fátt er tryggara eins og allir vita sem nú eru að lenda í vanskilum; ef að þú borgar ekki þá er húsnæðið tekið, þar er ekkert gefið eftir ekkert afskrifað. Sem sagt, tilkoma bankanna á þennan markað bætti ekki hag lántakenda/húsnæðiskaupenda og bætti ekki hag samfélagsins alls. 

 

Einkarekstur orkuveitna

 

 Myndin sýnir gervihnattaljósmynd er sýnir ljósleysi í fylkjunum í kringum New York og New England - svæði á stærð við Mexikóflóa

 

Annað dæmi; Í skugga kreppunnar er umræða um einkavæðingu orkufyrirtækja ríkis og sveitarfélaga. Forstjóri Landsvirkjunar hefur talað fyrir einkavæðingu og Evrópusambandið þrýstir á einkavæðingu dreifingakerfa. Ég var staddur í BNA árið 2003 þegar stór hluti austurstrandarinnar varð rafmagnslaus. Rafmagnsleysi og truflanir eru landlægar alls staðar í BNA. Menn vita ástæðuna; hún er sú að rekstrarfyrirkomulag orkuveitna er á einkaeignargrunni. Skoðun leiðir í ljós að til að fá menn til að fjárfesta í orkufyrirtækjum þarf að laða að fjárfesta með von um arð. Sá arður þarf að vera jafnmikill, helst meiri, en menn geta vænst af fjárfestingum annarsstaðar (hin ósýnilega hönd); þetta kallar hagfræðin að dekka fórnarkostnaðinn við fjárfestinguna.  Arðsemiskrafan kemur, aftur á móti, illa niður á viðhaldi. Sérstaklega hefur úttekt á rafmagnsveitum þar vestra sýnt að dreifikerfið hefur verið vanrækt. Ef að val stjórnenda stendur m.ö.o. á milli þess að endurnýja, segjum 200 km. rafmagnslínu eða borga út 200 milljarða arð, þá er valið að borga út arðinn. Ef að þarf að taka ákvörðun um rafmagnslínu ofanjarðar, sem er hlutfallslega ódýrt, eða niðurgrafna rafmagnslínu, sem er dýrari fyrir rafmagnsveituna en líklega mun ódýrari fyrir samfélagið og hvað varðar viðhald, er valin ódýrari skammsýnni leiðin. Þessi aðferðafræði leiðir til hækkunar bréfa á markaði sem leiðir til hærri launa stjórnenda vegna mælanlegs árangurs þeirra í að greiða út arð til hluthafa; afleiðingin – kerfið er eins lélegt og menn komast upp með og sóun auðlinda meiri en er hugsað væri út frá heildarhagsmunum í stað einkahagsmuna. Kerfið í heild sinni er einfaldlega lélegt. Adam Smith hefði átt að hugsa þetta með hámarks hagkvæmni aðeins betur.

Hvort er verra?

 

Það verður ekki séð að einkarekstur sé, á nokkurn hátt, betri samfélagslega en ríkisrekstur. Spurningin er einfaldlega sú hvort rekstrarfyrirkomulagið er verra. Það er því rétt að setja málið svona upp: Hvort er verra fyrir samfélagið – einkarekstur eða samfélagsrekstur þegar kemur að rekstrarfyrirkomulagi á meginstoðum samfélagsins

Athugasemdir

[Óskar Steinn Gestsson, 1.3.2009 kl. 15:18]

Þetta er akkúrat tónninn sem þarf að heyrast oftar! Ég er búin að hafa þessa skoðun lengi, ég sé spillingu í ríkisrekstri, þar sé ég get haft veik áhrif, með atkvæði mínu og ég sé spillingu í einkarekstri, þar sem ég get ekki haft áhrif nema eiga peninga. Spurningin er ekki hvort er betra, heldur hvort er verra! Ríkisrekstur er yfirleitt í ágætum höndum en spurning um að setja verklagsreglur um stjórnendur ríkisrekstrar, setja upp markmiðareglur um arð, rekstrarkostnað og fleira. Ef eigandinn (ríkið) á 100% hlut í fyrirtæki, þá ráða þeir framkvæmdastjóra á nákvæmlega sama hátt og menn gera í einkarekstri og setja fyrir hann markmiðin sem unnið er að. Sama finnst mér reyndar að "ráðherrar" ættu að vera. Bara framkvæmdastjórar sem framkvæma það sem frá alþingi kemur, en hefðu engin önnur völd. Einkarekstur er líka oft fínt form, ef eigendurnir eru að byggja upp á viðráðanlegur hraða og setja sér markmið sem þeir ráða við og skuldsetja sig ekki um of. Það eru hundruðir fyrirtækja á íslandi sem eru merki um velheppnaðn einkarekstur. Mikilvægast er að skipuleggja og skilgreina markmið ríkisreksturs á hverri stofnun eða fyrirtæki og framfylgja því. Ef menn hefðu raunverulegan áhuga á að reka ríkisfyrirtæki vel, þá væri það gert nú þegar. Það er bara svo mikilvægt að ríkisrekstur sé sýndur eins og hann gangi ekki upp, svo að andstaðan við einkavæðingu geti gengið hljóðalaust, þetta eru sjálfstæðismenn búnir að vinna að síðan áður en ég fékk kosningarétt