Um samhengi hlutanna.

Mamma hvað er kreppa?

Á unga aldri byrjaði ég á að furða mig á því hvað efnahagskreppa eiginlega væri og hvers vegna slík fyrirbæri fyrirfyndust. Ég byrjaði náttúrulega á því að spyrja hana móður mína en þar var fátt um svör. Þá snéri ég mér að kennurunum en ekki voru svör þeirra mikið meira fullnægjandi. Síðan hef ég spurt margan manninn og lesið margan textann, til að reyna að átta mig á því hvað kreppa eiginlega sé og hverjar séu orsakirnar – já meira að segja náð mér í háskólapróf í hagfræði. Það sem ég hef sannfærst um í gegnum tíðina er að fæstir vita hvað kreppa er og enn færri vita hvers vegna kreppir að. Það er jú nokkuð lógískt, þar sem að svar við spurningunni: hvers vegna kreppir að, myndi gera okkur kleift að komast fyrir rót vandans og þar með afstýra kreppum. En eins og allir vita þá koma þær kreppurnar, svona eins og lægðirnar og menn eru farnir að taka því sem gefnum hlut. Já ég valdi líkinguna ekki af handahófi, því kreppa er EKKI náttúrulegt fyrirbæri. Með þrautseigju og tíð og tíma hefur mér tekist að púsla saman vitneskju, héðan og þaðan og tel mig nú vita af hverju kreppa stafar og hvað kreppa sé “egentlig for noget”.

 

Byrjum á því að skilgreina hvað kreppa sé:

 

Fjármála-kreppa, fjármagns-kreppa, kreppa. Hugtökin, sem ég ætla öll að jöfnu, lýsa SKORTI á fjármagni.

 

Þessi skortur, og haldið ykkur nú fast, getur lýst sér í alltof mörgum peningum?!? Með öðrum orðum, verðlausum eða verðlitlum gjaldmiðli (fyrir þá sem ekki eru vel að sér í hagfræðum verður að geta þess að mikið framboð af peningum = lítið verðgildi peninga, rétt eins og mikið framboð af eggjum þýðir ódýr egg). Það glittir hér s.s. í þann grunn sem peningakerfið byggir á. Við þurfum því að bæta við einni skilgreiningu og svara spurningunni:

 

Á hverju byggir peningakerfið?

 

Peningar, eða gjald-miðill, eins og íslenskan nefnir það svo lýsandi, er ávísun á verðmæti; verðmæti verandi eitthvað eftirsóknarvert í takmörkuðu magni. Það eru svo þessi verðmæti, í takmörkuðu magni, sem samansetja hagkerfin; land er eitt dæmi, gull er annað. Maður getur sem sagt skipt peningum fyrir land, gull o.s.frv.

Og þá aftur að kreppunni. Ég sagði áðan að kreppa væri skortur á fjármagni og skortur á fjármagni og offramboð á peningum gæti farið saman. Við þurfum því að bæta við einni skilgreiningunni enn og spyrja:

 

Hvað er þá fjármagn?

 

Fjármagn stendur fyrir þau verðmæti sem peningar geta keypt.

 

Nú skulum við taka dæmi til að skýra aðeins betur. Í kreppunni í Þýskalandi, sem fylgdi í kjölfar fyrri heimstyrjaldarinnar, kostaði brauðhleifur nokkrar milljónir marka. Menn hlupu til bakarans með hjólbörur fullar af peningum til að kaupa brauð áður en peningarnir í hjólbörunum urðu verðlausir. Það var sem sagt óðaverðbólga í landinu og hvers vegna? Jú peningarnir – Markið – vísaði nánast ekki á nein verðæti; stór hluti auðlinda Þýskalands var hirtur af sigurvegurum styrjaldarinnar sem stríðsskaðabætur, og þar sem fjármagn stendur fyrir þau verðmæti sem peningar geta keypt og verðmætin voru að skornum skammti, þar sem þau voru hirt af sigurvegurunum, skapaðist kreppa í Þýskalandi. Hvers vegna stjórnvöld í Þýskalandi héldu að aukin útgáfa peningaseðla gæti leyst vandann er ráðgáta sem ég ætla ekki að svara hér. Aðalatriðið er að stór hluti verðmætanna í hagkerfinu hurfu úr því til sigurvegaranna og útgáfuæði peningaseðlanna gerði ekkert annað en að rýra verðgildi gjaldmiðilsins og skapa óðaverðbólgu.

 

S.s., kreppa = skortur á fjármagni, eins og áður sagði.

 

Við sáum í dæminu hér á undan að kreppa skapaðist í Þýskalandi þegar fjármagn (verðmæti) voru tekin úr hagkerfinu. Hvers vegna skapast þá kreppa þegar ekki verið að borga stríðsskaðabætur?
Góð spurning og afar mikilvæg ef að menn vilja skilja hvað það er sem drífur þennan heim og þetta kerfi sem við búum við.

Þá er það þetta með verðmætin og nútíma kreppu og hvers vegna þær verða. Núna er mikið í umræðunni hin svokallaða undirmálslánakreppa sem orsakaðist af áhættulánum á bandaríska húsnæðismarkaðnum. Málið er okkur skylt hér á Íslandi og er það sagt að lækkun Kauphallarvísitölunnar megi rekja að stærstum hluta til þessarar undirmálslánakreppu.
Í stuttu máli gengur sagan út á að lánað var til fólks sem annars var álitið vanhæft en með hærri vöxtum en gengur og gerist. Hugsunin var að um áhættufjárfestingu væri að ræða og aukinni áhættu fylgja hærri vextir. Þessi fjárfesting er réttlætt, rétt eins og aðrar áhættufjárfestingar út frá tölfræðilegum módelum sem sýna fram á að þó að stór hluti fjárfestinganna tapist þá nægi sá hluti sem skilar sér, til að dekka bæði tap og skila gróða, vegna hinna háu vaxta sem lánin bera. Það þótti síðan vera gulltrygging í dæminu að á bakvið lánveitingarnar lágu þær fasteignir sem einstaklingarnir fengu lánað til að kaupa. Vandamálið var ekki að lántakendurnir gátu ekki staðið í skilum, það var vitað fyrir fram að flestir réðu ekki við afborganir af þessum lánum (hvernig mætti annað vera þegar almenna lánakerfið hafði hafnað þeim á þeim forsendum að þeir gætu ekki staðið í skilum með afborganir af lánum á lægri vöxtum?). Vandamálið sem er að skapa þessa kreppu er að nánast engin eftirspurn er eftir þeim fasteignum sem bankarnir hafa gert upptækar af fólki sem er í vanskilum. Við erum að tala um fleiri þúsundir fasteigna. Fasteignamarkaðurinn í Bandaríkjunum er hruninn; og munum: “kreppa er skortur á fjármagni og fjármagn er ávísun á verðmæti”.

 

Við sjáum þá að bankarnir (fjárfestar) hafa bundið mikið fé í fasteignum sem þeir geta ekki leyst út nema með miklu tapi. Morgan Stanley afskrifaði 4.900.000.000 dollara, UBS(Union Bank of Switzerland) afskrifaði 22.600.000.000 dollara, Merryl Lynch 7.900.000.000 dollara, Citigroup 3.200.000.000, Goldman Sachs 1.500.000.000, Bank of America 1.400.000.000, Wachovia 1.300.000.000, HSBC(Hongkong and Shanghai Banking Corporation Limited) 10.600.000.000. Samtals hafa bara þessir bankar afskrifað því um:

 

53.000.000.000 dollara,
fimtíuog þrjúþúsundmilljón dollara eða 53 milljarða,

 

sem eru u.þ.b. 3.311.868.000.000 íslenskar krónur eða 3,3 billjónir ef að metric kerfið hjá mér er rétt. Til að setja þessar tölur í samhengi þá voru skatttekjur íslenska ríkisins samkvæmt fjárlögum 2007 - 343.222.600.000. Við erum sem sagt að tala um nær tífalda þá upphæð og þetta er bara afskriftirnar á árinu fyrir þessa banka. Hvað er að gerast hérna?

 

Það er einhver að tapa peningum en þeir hverfa bara ekki, þetta er jafna og ef að það er tap öðru megin er gróði hinum megin. Við munum eftir kreppudæminu frá Þýskalandi þá græddu sigurvegararnir fé en þjóðverjar töpuðu fé. Hver er að græða á undirmálslánakreppunni núna og hverjir eru að tapa?

 

Nú er komið að því að útskýra eitt grundvallaratriði í hagfræði: Hagkerfið er lokað kerfi. Rétt eins og er um rafrás eða vatnskerfi í bíl þá er um hringrás að ræða í lokuðu kerfi. Fjármagn“circulerar” í kerfinu og hverfur einfaldlega ekki þegar um tap er að ræða; það getur, hins vegar, skipt um “hendur”. Sömuleiðis vex fjármagn ekki í kerfinu, því eins og við munum er fjármagn ávísun á takmörkuð gæði, þ.e. verðmæti. Á löngum tíma getur það breyst hvað er verðmæti og staðbundið getur eitt þótt verðmætara á einum stað en öðrum, t.d. er vatn verðmætara á þurrum eða menguðum stöðum en t.a.m. Íslandi. Aðalatriðið, í þessu sambandi hér, er hins vegar að verðmæti aukast ekki yfir nótt í hagkerfinu og hverfa ekki heldur. Í hagfræði er talað um framleiðslu sem einn grunnþátt verðmæta og þá verðmætaframleiðslu. Í okkar dæmi og skýrir það fyrirsögn þessara skrifa, við verðum að líta til samhengis milli framleiðslu (verðmætanna) og kreppunnar (fjármagnsskortsins). Þessar afskriftir undirmálslánanna (e. subprime writedown) eru fyrst og fremst í Bandaríkjunum. Það er hrun fasteignamarkaðarins í Bandaríkjunum sem málið snýst um. Hvers vegna er sá markaður að hruni kominn? Hann er að hruni kominn vegna þess að kaupmáttur almennings nær ekki að dekka hann. Fólk getur m.ö.o. ekki keypt sér fasteign í síauknum mæli. Hvers vegna ekki? Jú, það er vegna þess að aukið atvinnuleysi herjar á. Framleiðslan(verðmætasköpunin) er í síauknum mæli búin að færast til Kína, Mexikó og annarra láglaunalanda – þetta er samhengi hlutanna.

 

Það getur verið hagkvæmt fyrir fyrirtækin að færa framleiðsluna til láglaunalanda og það getur komið sér fyrir vel neytandann að þurfa að borga minna fyrir vöruna, en allt er það til einskis ef að fólk missir atvinnuna og þar með kaupmáttinn. Markaður hefur tapast og framleiðslan(verðmætin) hefur færst til. Það er sem sagt samhengi milli þess að æ fleiri Kínverjar efnist og þess að æ fleiri bandaríkjamenn geti ekki keypt sér húsnæði. Þessi kreppa á húsnæðismarkaðnum í Bandaríkjunum veldur svo keðjuverkun. Fjárfestar, eins og áðan sagði hugðu sig trygga með fasteignaveðum en þar sem enginn er til að kaupa þessar uppítökufasteignir verður að lækka verðið og fjárfestingin glatast. Eins og ég sagði áðan varðandi mismunandi verðgildi vatns eftir stöðum, þá gildir það sama hér að fasteignirnar eru verðmætar þegar markaður er fyrir þær en verðlausar ef að enginn er eftirpurnin. Þetta er það sem Adam Smith kallaði “hina ósýnilegu hönd”. Það þýðir m.ö.o. ekkert að ætlast til að fá 50 milljónir fyrir hús ef að fólk getur bara borgað 25. Í hagfræðinni er það kallað að markaðurinn sé í jafnvægi (equilbrium), þegar verðið er það sama og neytendur eru tilbúnir að (geta) borga.

 

Við sáum þetta sama gerast hér á íslenska íbúðamarkaðnum nýverið. Lánaframboðið jókst skyndilega og tímabundið lækkuðu meira að segja vextir, þetta leiddi til þess að fleiri gátu keypt sér húsnæði, sem aftur varð til þess að húsnæði á markaðnum óx í verði. Aðalatriðið sem huga verður að í þessu sambandi er að kaupmáttur fólks óx ekki og það gat því ekki borgað meira (eftirá varð aukin eftirspurn vissulega til þess að menn fengu aukna vinnu við að byggja húsnæði, sem jók kaupmáttinn á meðan það varði, en til langs tíma eykur það ekki kaupmáttinn og ýfir í raun bara vandann á heildina litið).

 

Það sem gerðist var að fólk gat fengið lánað meira fé og lánað verandi lykil orðið. Markaðsmódelið segir að kaupmáttur ráði verði og þar með framboði en hér, eins og í Bandaríkjunum, óx kaupmáttur ekki en verðið óx. Búmerangið í dæminu er svo að eftir því sem fleiri vildu kaupa, óx eftirspurn eftir fjármagni sem kallaði svo aftur á hærri vexti, sem aftur kallaði á meira framboð á fjármagni(fjárfestar sáu sér gróðavon í því að lána eftir því sem vextir hækkuðu). Það sem síðan gerist, þegar blaðran springur, er að menn hætta að geta borgað af lánunum (aukið framboð af fjármagni varð til þess að fleirum og fleirum var lánað, meira og meira, sem á endanum verður auðvitað til þess að byrjað er að lána þeim sem ekki geta borgað, samfara því að fólk reisir sér burðarás um öxl, samdráttur verður og kaupmáttur fellur og dómínóast upp eftir kaupmáttarstiganum). Bankarnir taka svo fasteignirnar til sín, en það er bundið fé og þeir reyna því að selja. Vandamálið er bara að markaðurinn er þar með hruninn. Þegar lánað var til fasteignakaupanna var verð í hámarki þar sem næg var eftirspurnin. Þegar hingað er komið er aftur á móti hverfandi eftirspurn en framboð í hámarki og, þar með, verð í algeru lágmarki. Bankarnir neyðast til að selja fasteignirnar á útsölu og fjárfestirinn hefur tapað fénu. En hvað varð um allt féð og hverjir græddu á móti tapinu? Hér verður við að bakka til skilgreininganna um hvað sé fjármagn: Fjármagn = ávísun á verðmæti. Við verðum s.s. að spyrja okkur að því, hvert sé verðmæti fasteignanna. Einfeldningur gæti haldið að verðmætið væri það sem það kostaði að byggja + landið + það sem það kostar að selja + skattar. En það er ekki svo eins og ég hef ýjað að, heldur er verðmæti fasteignarinnar aðeins eins mikið og markaðurinn er tilbúinn/getur borgað.

 

Til að átta sig á því hvað hér er að gerast þurfum við að búa okkur til smá dæmi:

 

Ímyndum okkur að við værum svolítið gáfuð og ættum fullt af peningum en myndum vilja ávaxta peningana vel. Væri ekki sniðugt að kaupa fullt af fasteignum á ákveðnu svæði þar sem þær væru ekki sérlega dýrar vegna lítillar eftirspurnar og skapa svo í kjölfarið mikla eftirspurn með því að veita öllum sem vildu lán? Þetta yrði til þess að hækka verðið á fasteignunum og við myndum græða helling, en ofan í kaupið, myndi búmeranginn leiða til hækkandi vaxta sem myndi draga gráðuga fjárfesta inn í dæmið sem enn yki eftirspurnina eftir fasteignum, við myndum upplifa endursölur á markaðnum en að þessu sinni yrði nýi kaupandinn að endurfjármagna og greiða upp gamla lánið sem við sáum um að veita. Þetta yki enn og aftur eftirspurnina og verðið. Á endanum væri verðið komið upp úr öllu hófi og enginn gæti keypt sér húsnæði og enginn gæti staðið í skilum vegna allt og hárra vaxta og allt myndi hrynja nema að ég myndi hafa ávaxtað fé mitt um, segjum ... 53.000.000.000 dollara!

 

Ég held að ef að ég væri nógu sniðugur og ætti nóga peninga, myndi ég gera þetta til að ávaxta mitt fé.

 

Ég sagði áðan að verð fer eftir eftirspurn en verðmæti fer eftir framboði. Flestir þekkja til OPEC samtaka olíuframleiðsluríkja. Þessi samtök eru mynduð til að stjórna framleiðslu/framboði á olíu til að hafa áhrif á verð, vanalega til hækkunar. Hitt þekkir svo hver markaðsfræðingur og sölumaður að líka er hægt að hafa áhrif á eftirspurn til að hækka verð. Í markaðsfræðum er það kallað að búa til virðisauka. Tökum dæmi af gallabuxum. Allir vita að gallabuxur eru ekki það sama og gallabuxur; við erum að tala um það sem á ensku er kalla “branding”. Diesel gallabuxur eru t.a.m. mun dýrari en sambærilegar gallabuxur sem heita Auto.

 

Það er sköpun aukinnar eftirspurnar sem við erum að fást við í okkar dæmi. Að þessu sinni var ekki um “branding” að ræða, heldur jók aukinn aðgangur að lánsfé eftirspurnina. Eftirspurnin var aukin og verðið óx þar með. En þetta var aðeins tímabundin aukning sem gat ekki annað en haft hrun í för með sér = kreppu.

 

Það sem að við verðum að líta til þegar við svörum spurningunni: Hver græddi á móti tapinu er hver átti fasteignirnar fyrir, hver keypti þegar verðið var lágt en seldi þegar verðið var hátt og við vitum að það var ekki undirmálsfólkið sem fékk undirmálslánin til að kaupa.

 

 

Þór Þórunnarson