Króna og vextir

Þá ætla ég að tjá mig aðeins um íslensku Krónuna og hugsanlega upptöku Evrunnar.

Það er staðreynd að fleiri og fleiri fyrirtæki, sumir segja öll stóru útrásarfyrirtækin svo kölluðu, sem og mörg meðalstóru fyrirtækin, séu að fjármagna sig í dag í erlendum gjaldmiðlum t.d. Evru, Jenum eða Dollar. Hvers vegna það? Jú vegna þess að leitað er í lægri vexti erlendis sem og aukinn stöðugleika, en eins og allir vita hefur Krónan sveiflast svakalega sem gerir allar áætlanir og viðskipti erfið þegar átt er í viðskiptum við útlönd. Ef að fyrirtæki hagnast á því að leita til útlanda eftir fjármögnun þá gildir hið sama að sjálfsögðu um alla aðra aðila í hagkerfinu, vegna þess að þegar allt kemur til alls höfum við öll tekjur okkar af viðskiptum við útlönd og greiðum stóran hluta gjalda okkar til útlanda. Vandamálið er s.s. óstöðugleiki krónunnar og háir vextir. Háir vextir eru vegna þensluhömlunartilrauna Seðlabankans og þenslan er vegna pólitískrar stefnu stjórnvalda og já ... lágra húsnæðisvaxta?!? Sveifla krónunnar fer svo eftir eftirspurn eftir henni, sem tengist að einhverju leiti útgáfu krónu- og jöklabréfa sem og eftirspurn íslendinga (þ.e. framboði krónunnar) í erlenda mynt, m.a. vegna þessara háu vaxta sem og verðbólgu- og vaxta- og gengisvæntingum erlendra fjárfesta. Nú síðast koma svo fréttir af því að A.S.Í. vill líta á möguleika þess að semja fyrir sína umbjóðendur að þiggja a.m.k. hluta launa í Evrum og fer sú umræða í kjölfar þess að fleiri og fleiri starfsmenn, ekki síst hærra upp í metorðastiganum, þiggi nú þegar stóran hluta launa sinna í erlendri mynt; nú tala menn um að Evran hafi komið inn um bakdyrnar.

Það er e.t.v. ekki von að maður botni mikið í þessari umræðu. Skoðum þetta aðeins nánar.

Það er ótvírætt að stór hluti þeirrar þenslu sem við búum við í dag á sér tvær meginrætur:

1. Um það var tekin ákvörðun að auka lánahlutfall íbúðarlána hjá Íbúðarlánasjóði í 90%. Þetta ásamt því að einkabankarnir tóku að lána til íbúðarkaupa, á lægri vaxtakjörum en tíðkast hafði, varð til þess að auka eftirspurn eftir fasteignum, sem leiddi til þess að íbúðarverð hækkaði. Þetta hafði auðvitað þensluáhrif; menn fóru að byggja í gríð og erg sem varð til að auka eftirspurn eftir iðnaðarmönnum og þenja byggingariðnaðinn. Sömuleiðis varð þetta til þess að margur ákvað að endurfjármagna hjá sér og nota í hreina neyslu (kaupa bíla, fara til útlanda o.s.frv.).

2. Bygging Kárahnjúkavirkjunar og álvers á Reyðarfirði; það eitt og sér í okkar litla hagkerfi varð til þess að auka gífurlega eftirspurn eftir vinnuafli og auka þar með launaskrið í hagkerfinu. Svæðið á austurlandi upplifði aukna atvinnu, aukna eftirspurn eftir lóðum og húsnæði þar sem aðilar tóku að flykkjast þangað til að vinna við framkvæmdirnar og margfeldisframkvæmdirnar sem fylgdu.

Þessar tvær meginástæður þenslunnar og þar með hárra vaxta eru s.s. afleiðing pólitískra ákvarðanna. Það er með öðrum orðum ríkistjórninni að kenna að við búum við þetta háa vaxtastig sem er að sliga alla í hagkerfinu.

Nú verður að taka það fram að gjaldmiðillinn breytir ekki afleiðingum pólitískra ákvarðanna. Þensla og þar með verðbólga og þar með háir vextir hefðu orðið hvort við búum við Evru eða Krónu. Breytir það þá einhverju að taka hér upp aðra mynt t.d. Evru? Já; það myndi klárlega útiloka hinar slæmu sveiflur sem eru á Krónunni, sömuleiðis ef að erlend fyrirtæki sjá sér hag í því að taka lán í Evrum vegna betri vaxtakjara og þá sérstaklega þau sem hafa tekjur sínar í Evrum og þurfa þar með ekki að búa við gengissveiflur hvað endurgreiðslu varðar, þá hlýtur hið sama að gilda um alla í hagkerfinu. Aðalástæða þess að við hin ættum að varast erlenda lántöku er sú að tekjur okkar eru í Krónu sem sífellt eykst eða rýrnar í verði og hefur þar með sífeld áhrif á greiðslubyrðina. Ef að við fengjum tekjur okkar í Evrum eins og téð fyrirtæki væri það vandamál þar með úr sögunni og við myndum hagnast á því á sama hátt og þau að taka erlend lán.

Ef að við almenningur myndum í auknum mæli taka lán erlendis eins og fyrirtækin ynnist tvennt:

Í fyrsta lagi er líklegt að við fengjum sambærilega vexti og almenningi býðst á þeim markaðssvæðum sem við myndum sækja um lánið á, sem er eins og vitað er talsvert lægri en hér er.

Í öðru lagi myndi þetta í raun þýða aukna samkeppni um lántakendur á íslenska markaðnum sem aftur yrði væntanlega til þess að lækka hér vexti.

Nú togar þetta í skottið á sér og margir myndu segja að þetta myndi síðan hækka íbúðarverðið og auka þenslu sem myndi kalla á verðbólgu. En þar með stoppar líka lestin. Við sjáum að upptaka Evru myndi í raun þýða afnám Seðlabanka Íslands sem er sá aðili í þessari jöfnu sem er að hækka vextina. Það er í raun markvert að hafa í huga að samkvæmt hagfæðinni eru vextir í raun verð gjaldmiðilsins; peningar kosta og vextir endurspegla það. Þannig getur Seðlabankinn beitt tveimur aðferðum við að slá á þenslu; að hækka stýrivexti með handafli, og/eða að draga úr peningamagni í umferð. Hingað til hefur Seðlabankinn einungis beitt fyrri aðferðinni sem að hefur haft takmarkaða þensluhjöðnun í för með, bæði vegna þeirrar staðreyndar að margir hafa kosið að taka erlend lán sem og þess að aukinn kaupmáttur vegna framkvæmdanna og lægri vaxta, þegar einkabankarnir komu á húsnæðismarkaðinn kom á móti þensluhjöðnunartilburðum Seðlabankans. Nokkrir hagfræðingar hafa bent á þann kostinn að draga úr peningamagni í umferð sem mun vænlegri til árangurs og leikur mér, að minnsta forvitni á að vita hvers vegna sá kostur ekki hefur verið valinn.

Við erum fyrst núna að sjá að vextir eru farnir að bíta þegar framkvæmdunum fyrir austan er lokið og stórhækkun íbúðarverðs hefur séð til þess að draga úr eftirspurninni á húsnæðismarkaðnum. M.ö.o. hækkanir stýrivaxta virðast fyrst virka eftir að þenslan er gengin hjá. Það má því færa fyrir því nokkur rök að sú stefna Seðlabankans að hækka hér vexti, í mikilli óþökk almennings og iðnaðarins í landinu, hreinlega virki ekki eða illa og allt of seint.

Allt um það segjum að hér væri gjaldmiðillin Evra í stað Krónu og allt annað væri óbreytt – hvernig hefði farið þá?

Við skulum leika okkur að því að segja að stóriðjuframkvæmdirnar hefðu farið af stað með tilheyrandi aukningu á eftirspurn eftir vinnuafli og launaskriði. Nú vilja Krónumenn segja að í þessari stöðu væri gott að hafa Seðlabanka til að hækka stýrivexti en til hvers? Í klassísku verðmyndunarmódeli þýðir aukin eftirspurn einfaldlega aukið verð og auknar framkvæmdir kalla á aukna eftirspurn eftir vinnuafli – þetta er allt samkvæmt bókinni. Það eina sem er hægt að setja út á hér er það að spýta stórum framkvæmdum á stuttum tíma inn í lítið hagkerfi – Seðlabanki eða ekki, Króna eða Evra.

Síðan getum við tekið hitt dæmið að auka lánshlutfall til íbúðarkaupa og hleypa einkabönkum á íbúðarlánamarkaðinn - bæði góðar aðgerðir í sjálfu sér en aðferðin eins vitlaus og hægt er að hugsa sér. Þetta þarf að gera í litlum skrefum ef koma á í veg fyrir þenslu. Og aftur er Seðlabankinn að reyna að bera í bætifláka fyrir vitleysuna.

Það að segja að Seðlabanki sé nauðsynlegur í þessu sambandi til að taka á þenslu er eins og að segja að nauðsynlegt sé að hafa ilmúðann við höndina þegar barnið gerir í bleyjuna svo ekki finnist lyktin. Væri ekki bara best að skipta á barninu og koma þar með í veg fyrir lyktina? Ég held því hikstarlaust fram að við Íslendingar getum vel án lítils innlends Seðlabanka og innlendra stýrivaxta verið. Við lifum í alþjóðlegu hagkerfi og búum við frjálst streymi fjármagns. Stór hluti tekna og gjalda stórra fyrirtækja, sem hér hafa aðsetur og íslendingar vinna hjá og eiga, eru í erlendri mynt. Við búum við gerbreytta heimsmynd frá því er Seðlabanki Íslands var stofnaður og þegar hin íslenska mynt var tekin upp – þarf ég að segja annað en greiðslukort og veraldarvefur?

Þetta á ekki að flækjast fyrir neinum og látið enga sjálfskipaða spekúlanta afvegaleiða ykkur; ef að fyrirtæki, að ekki sé talað um stór vel rekin fyrirtæki, hagnast á því að fjármagna sig í Evrum frekar en Krónum þá munuð þið líka hagnast á því Jón og Gunna! Krónan kom ekki í veg fyrir þensluna en Krónan gerir það að verkum að flest okkar búum við allt of háa vexti – þetta er staðreynd!

Það sem er aumkunarverðast í þessari þenslu/verðbólguumræðu er e.t.v. þetta: Í rauninni er verið að segja að aukinn kaupmáttur leiði til aukinnar neyslu, sem leiði til þenslu, sem leiði til verðbólgu og seðlabanki og þ.a.l. íslensk Króna sé nauðsynleg til að sporna við því með því að hækka vexti og draga þannig úr auknum kaupmætti. Ef að þetta rétt er þá ekki bara málið að koma í veg fyrir að fyrirtækjum vegni vel og geti borgað starfsfólki hærri laun þar sem þessi sömu hærri laun leiði til aukins kaupmáttar og þar með verðbólgu? Það er í raun nákvæmlega þetta sem verið er að reyna en fyrirtækin, öll sem geta, sneiða hjá þessari aðgerð með því að sniðganga einfaldlega íslenskan lánamarkað og eftir situr sauðsvartur almúginn. Allir vilja aukinn kaupmátt og aukinn kaupmáttur þýðir akkúrat það að fólk kaupir meira, sem eðlilega þýðir meiri velta í hagkerfinu, sem er ekkert annað en þensla! Menn geta því með einfaldri rökfræði séð að upptaka Evru kæmi í veg fyrir að Seðlabanki Íslands hækkaði stýrivexti sem yrði aftur til þess að auka hér kaupmátt (fyrir utan nú öll bankastjóralaunin sem ríkissjóður myndi spara og hægt yrði að nota í til að mynda heilbrigðiskerfið). Mér hefur oft fundist sem að mammonsmusterisriddararnir í seðlabankanum séu að verja svolítið annað og persónulegra en íslensku Krónuna þegar þeir tala gegn upptöku Evrunnar, en það er bara svona tilfinning.

Til að hafa þetta ekki lengra að sinni ætla ég að geyma umræðuna um Evru og Evrópusambandið, þar sem ég ætla mér að ræða enn ein fásinnurökin sem beitt er gegn því að skipta hér um gjaldmiðil - svo að þangað til í næsta pistli ...

Þór Þórunnarson